Jan van der Mast - Agneta
Het Agnetapark in Delft, voor veel mensen
is het een mooi, oud stadsgezicht. Nou vooruit, er zullen ook genoeg mensen
zijn die weten dat het op de Unesco Werelderfgoedlijst staat. Maar waarom dat
is, wat de achtergrond van dit park is en hoe het aan zijn naam komt, werd voor
mij pas duidelijk toen ik Agneta las, het boek dat Jan van der
Mast schreef over de grondleggers en de naamgeefster van dit unieke woonoord.
Agneta en haar echtgenoot Jacques van
Marken, oprichter en directeur van de Nederlandse Gist- en Spiritusfabriek (na
diverse fusies tegenwoordig onderdeel van DSM) hielden er in de tweede helft
van de 19e eeuw opmerkelijke ideeën op na. Waar andere fabrikanten -zoals
bijvoorbeeld in mijn huidige woonplaats Oss- zich weinig gelegen lieten liggen aan het
welzijn van hun personeel, ijverden Agneta en Jacques voor een gezond en
prettig leven voor hun arbeiders.
Hun ideaal is een tuindorp met
arbeiderswoningen en allerlei voorzieningen, met daartussen hun eigen
bescheiden villa. In 1882 start de bouw van het park. iedereen leeft er in pais
en vree en Agneta fungeert als een soort parkmoeder. Maar dan ontdekt ze dat
haar echtgenoot al jarenlang een buitenechtelijke relatie heeft. Agneta kan
zelf geen kinderen krijgen maar haar echtgenoot heeft er dus wel drie. Agneta bezoekt Maria, de andere vrouw, ze besluit dit voor haar man geheim te houden. Als enkele jaren later Maria overlijdt, maakt Agneta pas
kenbaar dat ze alles weet. Jacques en zij nemen de kinderen in huis. Het boek
eindigt bij het overlijden van Jacques in 1906.
Samenvatting
Normaal gesproken geef ik in
boekbesprekingen voor Een perfecte dag voor literatuur nog
maar zelden een samenvatting van een boek, niets lijkt me vervelender dan
wanneer je als lezer blog na blog dezelfde plot krijgt voorgeschoteld. Maar in dit geval
vind ik die samenvatting wel essentieel. Ik heb namelijk wat vragen bij de
aanpak van de schrijver en dan kunnen lezers maar beter meteen weten waar mijn
vragen op slaan.
Voor zover mij duidelijk is, heeft Van der
Mast in eerste instantie een verhaal willen schrijven over Jacques en Agneta en
over hun park. Dit was het eerste woonoord in Nederland waarin de verlichte
ideeën over arbeiderswelzijn naar voren kwamen. Later volgden er meer, kijk
bijvoorbeeld naar wat Philips tot ver in de 20e eeuw in Eindhoven
deed voor zijn personeel. Maar het Agnetapark was bij de oprichting nog een unicum,
vandaar dat het op de Unesco Werelderfgoedlijst terecht is gekomen.
Tijdens het onderzoek kreeg Van der Mast in het Archief Delft inzage in het dagboek van Jacques van Marken, dat volgens het testament van kleindochter Erry pas in 2040 mag worden geopenbaard. Van der Mast schrijft hierover in zijn verantwoording: Directeur Blom was zo vriendelijk mij toestemming te verlenen ten behoeve van deze studie dit dagboek in te zien. Ligt het aan mij dat ik hier iets mis? Ik wil weten waarom en hoe hij dat voor elkaar krijgt! Er zijn genoeg voorbeelden bekend van dergelijke testamentaire bepalingen die dus echt strikt gehandhaafd blijven, wat er ook gebeurt. Dat zomaar even iemand met zo'n bepaling de hand kan lichten vind ik -zacht gezegd- vreemd. Ik kan me voorstellen dat de Koninklijke Notariële Broederschap hier ook niet echt van gecharmeerd is, om maar eens iets te noemen. Leg dat dus maar eens uit.
Naar wat ik begrijp ontdekte Van der Mast door dit dagboek het dubbelleven van Van Marken. Voor de buitenwereld zijn de drie kinderen Eringaard (de achternaam van hun moeder) altijd pleegkinderen van Van Marken geweest, door het dagboek werd duidelijk dat het zijn eigen kinderen waren. Ik heb de indruk dat Van der Mast op het moment dat hij dat ontdekte heeft besloten om het verhaal aan Agneta op te hangen. Het is immers behoorlijk bijzonder als een echtgenote het voor zich houdt dat haar man een minnares heeft en ze beide tortelduifjes verder geen strobreed in de weg legt.
Tijdens het onderzoek kreeg Van der Mast in het Archief Delft inzage in het dagboek van Jacques van Marken, dat volgens het testament van kleindochter Erry pas in 2040 mag worden geopenbaard. Van der Mast schrijft hierover in zijn verantwoording: Directeur Blom was zo vriendelijk mij toestemming te verlenen ten behoeve van deze studie dit dagboek in te zien. Ligt het aan mij dat ik hier iets mis? Ik wil weten waarom en hoe hij dat voor elkaar krijgt! Er zijn genoeg voorbeelden bekend van dergelijke testamentaire bepalingen die dus echt strikt gehandhaafd blijven, wat er ook gebeurt. Dat zomaar even iemand met zo'n bepaling de hand kan lichten vind ik -zacht gezegd- vreemd. Ik kan me voorstellen dat de Koninklijke Notariële Broederschap hier ook niet echt van gecharmeerd is, om maar eens iets te noemen. Leg dat dus maar eens uit.
Naar wat ik begrijp ontdekte Van der Mast door dit dagboek het dubbelleven van Van Marken. Voor de buitenwereld zijn de drie kinderen Eringaard (de achternaam van hun moeder) altijd pleegkinderen van Van Marken geweest, door het dagboek werd duidelijk dat het zijn eigen kinderen waren. Ik heb de indruk dat Van der Mast op het moment dat hij dat ontdekte heeft besloten om het verhaal aan Agneta op te hangen. Het is immers behoorlijk bijzonder als een echtgenote het voor zich houdt dat haar man een minnares heeft en ze beide tortelduifjes verder geen strobreed in de weg legt.
En dan begint het gissen. Want bij een
boek over een waargebeurd verhaal verwacht je bronnen te kunnen checken en dat
kan hier niet, het dagboek waarop dit deel van de verhaallijn is gebaseerd is
immers weer gesloten voor de komende 25 jaar. Ik vraag me dan ook af wat er echt uit het dagboek komt en wat er door Van der Mast bij is gefantaseerd. Want natuurlijk zit er ook een bepaalde mate van fantasie in, alleen al door het feit dat hij het met eigen woorden navertelt.
Is het belangrijk om te weten wat wel of niet historisch is? Nee, misschien niet. Er zijn genoeg boeken waarbij ik mij dat helemaal niet afvraag. Maar de houding en de reacties van Agneta komen mij zo vreemd over, dat ik in dit geval juist wél wil weten wat er echt gebeurd is.
Is het belangrijk om te weten wat wel of niet historisch is? Nee, misschien niet. Er zijn genoeg boeken waarbij ik mij dat helemaal niet afvraag. Maar de houding en de reacties van Agneta komen mij zo vreemd over, dat ik in dit geval juist wél wil weten wat er echt gebeurd is.
Geloofwaardigheid
Agneta schrikt zich te pletter als ze een
brief onderschept van ene Maria, die vraagt waar haar toelage blijft. Haar man,
aan wie de brief gericht is, verblijft op dat moment voor een half jaar in een
sanatorium in het buitenland. Zonder er verder iemand in te kennen, besluit
Agneta een afspraak te maken met Maria, om van haar te horen wat er aan de hand
is.
- Daargelaten of ik het zelf zo zou doen, lijkt me dit een vrij normale reactie.
Vervolgens besluit ze het verhaal voor
zich te houden. Niemand mag weten dat haar man een buitenechtelijke affaire
heeft en dat er uit die relatie ook nog eens kinderen zijn geboren.
- Ook dit lijkt me nog begrijpelijk.
Tegenwoordig zou dit waarschijnlijk anders gaan, maar je moet het zien in
het licht van die tijd. Het openbaar maken van zo'n affaire was een enorme
schande, die wilde je niet over jezelf afroepen. Zoiets kon het bedrijf de
kop kosten, zoiets kon de levensidealen van de Van Markens definitief de
nek omdraaien.
Als haar echtgenoot weer terugkomt naar
Nederland, zegt Agneta hem ook niets. Het enige dat ze doet is hem de toegang
tot haar slaapkamer en haar bed weigeren. Dat doet ze zonder uitleg, Van Marken
schikt zich daarin zonder verder commentaar.
- En hier gaat het bij mij wringen. Natuurlijk kan
Agneta haar mond houden omdat ze bang is dat wanneer ze haar echtgenoot
voor een keuze stelt, hij voor Maria kiest. Daarmee zou zij haar huwelijk
en de daaraan gerelateerde status verliezen. Maar door hem elke intimiteit
te weigeren drijft ze haar echtgenoot ook verder in de armen van zijn
minnares, wat niet te overziene consequenties zou kunnen hebben. Verwacht
ze die consequenties in de hand te kunnen houden? Of wist ze op dat moment
al dat Maria binnen enkele jaren aan TBC zou overlijden? Bij hun
kennismaking moest Maria vaak hoesten, maar dat is niet per definitie een
voorbode van de dood, ook niet in die tijd. En Van Marken accepteert de verbanning uit de slaapkamer zonder protest?
Kortom, de reacties van beiden komen bij mij niet natuurlijk over. Ik kan me op dit punt maar moeilijk inleven in de zielenroerselen van Agneta.
Zodra Maria is overleden vertelt Agneta
aan Jacques dat ze alles weet en dat ze nu zijn kinderen -op dat
moment 17, 15 en 7 jaar oud- in huis wil nemen. Niet dat het
letterlijk zo staat geschreven, maar uit de sfeer van het verhaal lijkt het haast
alsof dit al jaren Agneta's plan is geweest. De kinderen moeten haar meteen met
'moeder' en 'mama' aanspreken, over hun eigen moeder wordt niet meer gesproken.
En dat gebeurt gewoon! De twee jongste kinderen schikken zich volgens het
boek onmiddellijk in hun nieuwe situatie. Daarentegen heeft de oudste heeft er
wat meer moeite mee, maar ook zij past zich na enige tijd aan.
- Werkt dat zo? Ik kan het me echt niet voorstellen. Hoe graag Agneta ook kinderen wilde hebben en ze zelf niet kon krijgen, dan nog moet zij beseffen dat je niet van de ene op de andere dag kinderen emotioneel tot "jouw" kinderen kunt maken, alle goede bedoelingen ten spijt. En dat de twee jongste kinderen vanaf het eerste moment zo aanhankelijk zijn naar -de tot dat moment voor hen onbekende- Agneta en haar vrijwel meteen in de plaats van hun eigen moeder zetten, is voor mij volkomen ongeloofwaardig.
Uitbarsting
Buiten de slaapkamerperikelen blijft Agneta haar Jacques door dik en dun steunen, óók als hij steeds lastiger wordt, steeds meer gaat raaskallen, steeds verder verslaafd raakt aan morfine en steeds meer last krijgt van wat op een vroegtijdige dementie (relatie met het morfinegebruik?) lijkt. Agneta's loyaliteit wordt gaandeweg het verhaal moeilijker invoelbaar voor de lezer, maar gelukkig beseft de schrijver dat zelf ook. Op pagina 172 barst de jongste dochter uit tegen Agneta en gooit ze haar dit eeuwige hand-boven-het-hoofd-houden voor de voeten. En ja, zo'n uitbarsting lucht mij als lezer opeens ook weer op. Want eigenlijk had ik precies hetzelfde willen doen. Had Van der Mast nou ook maar zoiets gedaan bij Agneta's (on)geloofwaardigheid die ik eerder beschreef, dan zou die wellicht ook acceptabeler zijn.
Naarmate een verhaal meer op de realiteit is gestoeld, verwacht ik ook realistischer personages en handelingen. Op het omslag van Agneta staat 'Waargebeurd verhaal over het opmerkelijke verbond tussen twee vrouwen'. Sowieso is er in mijn ogen nauwelijks sprake van een verbond. Agneta beveelt Maria om niets tegen Jacques te zeggen over hun ontmoeting. Omdat Jacques zijn financiële verplichtingen niet nakomt, voelt Agneta zich verantwoordelijk en geeft ze Maria een financiële ondersteuning. Dat is voor zover ik kan overzien het hele verbond.
Vervolgens pretendeert de term 'waargebeurd' dat er historisch te documenteren feiten zijn. De feiten uit het dagboek zijn voorlopig nog niet toegankelijk en de zielenroerselen van Agneta zijn niet te checken omdat zij ze nergens heeft opgetekend. En laat dit boek nou toch voor een groot deel opgehangen zijn aan die niet te checken feiten.
Vervolgens pretendeert de term 'waargebeurd' dat er historisch te documenteren feiten zijn. De feiten uit het dagboek zijn voorlopig nog niet toegankelijk en de zielenroerselen van Agneta zijn niet te checken omdat zij ze nergens heeft opgetekend. En laat dit boek nou toch voor een groot deel opgehangen zijn aan die niet te checken feiten.
Fantasie
Het is jammer dat de auteur zichzelf zo dicht tegen de waarheid aan heeft willen vlijen. Als hij zichzelf wat meer ruimte had gegund en duidelijker zichtbaar zijn fantasie door het geheel had geweven, was het verhaal misschien een stuk beter geworden. Het lijkt tegenstrijdig, maar gek genoeg vind ik een verhaal dat niet pretendeert de waarheid te verkondigen veel geloofwaardiger.
Voor het overige is het trouwens een prima verhaal hoor, laat je dus verder niet afschrikken door mijn blog. Wil je meer weten over het ontstaan van het Delftse Agnetapark of over sociaal-liberale ontwikkelingen, dan is dit boek goed te gebruiken. Maar een dieper inzicht in de persoon Agneta van Marken - Matthes heb ik er niet van gekregen.
GELEZEN:
titel: Agneta
Dit boek las ik in het kader van Een perfecte dag voor literatuur
2 opmerkingen:
Waarom denk je dat ik me dicht tegen de waarheid wilde vleien?
Die aanname snap ik niet en zou je eigenlijk moeten beargumenteren.
Of toelichten met een voorbeeld.
Ik ken de 'waarheid' niet, heb t ingevuld en geprobeerd een geloofwaardige versie te maken.
Het zijn indrukken van mij, het gaat over het gevoel dat ik krijg tijdens het lezen. Dat klinkt vaag, ik weet het, maar omdat ik de bronnen niet heb kan ik de vinger er niet precies op leggen.
Ik krijg de indruk dat je in dit boek zoveel mogelijk probeert om bij de bronnen te blijven. Maar de informatie die daarin staat is anders dan het leven, die informatie is beperkt tot wat de schrijver van de bron op dat moment bezighield. Er is geen enkele bron die rechtstreeks terugleidt naar Agneta, zij heeft immers geen dagboek geschreven.
Ik denk (maar let op, het zijn dus allemaal veronderstellingen) dat wanneer je de bronnen in dit geval helemaal loslaat en je je volledig concentreert op Agneta en je in haar inleeft, er een beeld van een vrouw van vlees en bloed naar voren zou komen. Want het beeld dat er nu is, komt op mij niet altijd even realistisch over. Ik kan -als vrouw met een behoorlijk inlevingsvermogen en met heel wat levenservaring- de reacties van Agneta zoals jij ze beschrijft niet helemaal begrijpen. De voorbeelden staan in de tekst.
Pas als Agneta in het inlevingsproces helemaal tot leven is gekomen, kun je je weer richten op de feiten en gebeurtenissen die in de bronnen beschreven staan, en kijk je waar je die kunt laten linken aan Agneta. Dan is het met recht een boek dat over haar gaat, maar dan is het geen geschiedschrijving meer van het bedrijf en het park.
Zoals je het nu hebt gedaan hink je op twee benen, enerzijds die geschiedschrijving, anderzijds Agneta. Aan die laatste hang je het boek op, maar door de dubbele insteek komt juist zij in mijn ogen niet zo goed uit de verf. Maar nogmaals, het is mijn mening maar en dat is er een van de vele. Ik begrijp inmiddels uit andere recensies dat er ook mensen zijn die er anders over denken.
En wat betreft mijn opmerking over het woord ‘waargebeurd verhaal’ op de omslag: ik zou daar iets hebben geschreven als ‘gebaseerd op een opmerkelijke levensgeschiedenis’, daarmee haal je er ook meteen dat verbond uit. Bovendien is het dan duidelijk dat het een vrije interpretatie van feiten is.
Een reactie posten