Valt er eigenlijk wel te kiezen?

Elisabeth Marain - Het is stil waar het niet waait

Een Vlaams boek deze keer, van een schrijfster waar ik hier in Nederland nog nooit van gehoord heb. Dat laatste zal wel aan mij liggen, want Elisabeth Marain heeft al een immens repertoire bij elkaar geschreven en vergaarde daarmee de nodige literaire prijzen. De hoogste tijd dus voor een inhaalslag. 

Omdat ik niets weet van de schrijfster of het boek, heb ik het toch maar eens gegoogled. Wat blijkt, het boek is in Nederland nauwelijks of niet besproken en ook op Vlaamse sites is het moeilijk er inhoudelijk iets over te vinden. Dat kan natuurlijk nog veranderen, het is nog maar net enkele weken oud. Maar vanwege die relatieve onbekendheid geef ik deze keer wel een samenvatting van de inhoud. 

Het verhaal beslaat grofweg de eerste helft van de vorige eeuw, waarin we lezen hoe de jonge Madeleine bezwangerd wordt door de veel oudere militair Augustin, waar ze op dat moment eigenlijk al geen gevoelens meer voor koestert. Eerst een huwelijk tegen haar zin, daarna de geboortes van haar zonen Gustave en Bernard - waar ze eigenlijk ook niet op zat te wachten, kortom: het leven zit Madeleine tegen. Maar dan ontmoet ze een nieuw lief. Niet dat er daardoor veel verandert, want ook nu wordt Madeleine door een noodlottig incident aan deze nieuwe partner gebonden en ook hij geeft haar geen echt gelukkig huwelijksleven. 

Haar kinderen ontlopen haar. De oudste, Gustave, wil al van jongs af aan naar zee en zodra het mogelijk is vertrekt hij. Nog in zijn studententijd -hij zal een jaar of 17 zijn- leert hij tijdens een verlof de twee jaar jongere Julia kennen. Liefde op het eerste gezicht, maar gezien de leeftijd moeten ze nog heel wat jaren wachten. Julia komt uit een liefhebbend en warm gezin, zoiets heeft ze voor zichzelf ook voor ogen. Ondanks dat Gustave haar al snel duidelijk maakt dat hij zijn eerste liefde -de zee- nooit voor haar op zal geven, hoopt ze toch steeds dat hij aan de wal zal komen. Uiteindelijk geeft Gustave zijn baan als kapitein ter lange omvaart (in Nederland: de grote vaart, of groothandelsvaart in de koopvaardij) op voor een baan bij het loodswezen. Dat is niet van harte, hij doet hij alleen omwille van Julia omdat hij zo dichter bij huis kan zijn. 

Als de oorlog uitbreekt zijn Gustave en Julia net te laat om met hun kinderen naar Engeland te vluchten. Omdat het steeds groter wordende gezin toch moet eten, gaat Gustave als loods voor de Duitsers werken. Ook dat gaat niet van harte, maar zou hij het niet doen, dan wachtte hem waarschijnlijk deportatie naar de Arbeitseinzatz in Duitsland. Gustave dacht in termen van overleven of niet (pag. 211). Na de oorlog wordt deze stap hem zeer kwalijk genomen en hij zal de gevolgen nog lang moeten dragen. 

Thema

Als er één thema opvalt in dit boek, dan is het de keuzevrijheid. Of liever gezegd het ontbreken daarvan. Want keer op keer staan de personages voor min of meer voldongen feiten en moeten ze maar zien hoe ze het verder oplossen. En eigenlijk gaat dat ook zo in het echte leven, want hoe vaak denken we niet dat we heel bewust ergens voor kiezen, maar laten we ons goedbeschouwd leiden door zaken als sociale druk, conventies, verwachtingen, plichtsbesef, geloof, angst, materieel gewin, status en noem maar op. Echt vrije keus bestaat er niet, kiezen betekent dat je de deur naar andere opties afsluit. Dus maak je altijd een afweging tussen de dingen die op dat moment voor jou van belang zijn. 

Op een van zijn eerste reizen als leerlingstuurman ontmoet Gustave André Renard. Deze vertelt aan Gustave hoe zijn vrouw het leven als zeemansvrouw niet langer aankon. Ze doodde hun twee nog jonge kinderen en sloeg daarna de hand aan zichzelf. Zij koos dus voor een weg die dwars tegen alle conventies inging, zij koos voor zichzelf. In zijn verdere loopbaan komt Gustave deze collega vaker tegen en keer op keer wakkert André bij Gustave de angst aan dat zijn Julia ook ooit zulke stappen zou kunnen zetten. Voor Gustave wordt dit de leidraad, hieraan gaat hij zijn besluiten toetsen. Wat er ook gebeurt, hij zal steeds keuzes maken die zo dicht mogelijk bij de verwachtingen van Julia blijven, ook als dat ten koste gaat van hemzelf. 

Pas op het aller-allerlaatst, dan wordt Gustave door alle omstandigheden en verwachtingen een bepaalde richting ingeduwd en zal hij weloverwogen de keuze maken om iets niet te doen. Ongeacht de consequenties, deze keer blijft hij bij zichzelf. 

Verteltechniek

Het boek is geschreven vanuit verschillende perspectieven, zowel Madeleine, Gustave en Julia komen om beurten aan bod, waardoor je je ook in hen in kunt leven. 

Op een kleine uitzondering in het begin van het verhaal na, is het boek overwegend chronologisch verteld. Dat is jammer. Op zich is het een boeiend verhaal, maar ik denk dat het verteltechnisch beter uit de verf zou komen als er wat meer gespeeld zou zijn met de chroniciteit.
Het taalgebruik is mooi en beeldend. Marain gebruikt maar weinig specifiek Vlaamse woorden of uitdrukkingen waardoor het boek ook voor ons, Nederlanders, goed te lezen is. 

Wat ik bijzonder vind aan dit boek, is dat ik nog niet eerder zó herkenbaar het leven van een zeemansgezin beschreven zag. Ik ben jarenlang getrouwd geweest met een eerste stuurman (zelfs een met een flinke Antwerpse familie!) die net als Gustave totaal verknocht was aan de zee. Zowel het leven aan boord als aan de wal zijn heel herkenbaar beschreven, net als de ervaringen en emoties - hoewel ik minder moeite met dit leven had dan Julia. In de biografie van de schrijfster lees ik dat haar vader kapitein op de groothandelsvaart en loods is geweest, dat verklaart veel. Want hoe goed een schrijver ook aan research doet, als je als buitenstaander over probeert te brengen hoe mensen iets ervaren blijft het vaak als 'net niet echt' overkomen. En daar heeft Elisabeth Marain in dit geval geen last van. 

GELEZEN:

titel: Het is stil waar het niet waait

auteur: Elisabeth Marain

genre: roman

verschenen: 16 november 2015

uitgever: Vrijdag