Gevangen in een symbiotische relatie

Jaap Robben - Birk

roman

uitgegeven april 2014

uitgever De Geus

Korte inhoud: 

Mikael woont met zijn ouders op een afgelegen eiland tussen Schotland en Noorwegen. Er is ook nog een buurman, verder brengt een schipper eens in de 14 dagen de post en de boodschappen. Contacten met de buitenwereld zijn zeer spaarzaam en de vier eilandbewoners zijn sterk op elkaar aangewezen. 

Op een dag verdwijnt Mikaels vader -Birk- in zee. Mikael verzwijgt wat er is gebeurd, totdat de spanning zo hoog oploopt dat zijn moeder hem dwingt om het te vertellen. Daarna stapelt zich een heel complex aan schuld, troost, boete en andere emoties op. 

Terwijl Mikael ouder wordt, dwingt moeder hem steeds meer in de rol van vader Birk. Dat levert steeds wisselende gevoelens en fricties op. 

Op de academie voor journalistiek volgde ik voor het vak taalbeheersing ooit een module literair schrijven. De docent -ik weet alleen nog dat hij Patrick heette en uit Nijmegen kwam- toonde in de les het eerste kwartier of zo van de film Deliverance. In deze aanloop van de film gebeurde in feite nog niet veel, toch was de sfeer van meet af aan al beklemmend. Hoe kwam dat? Welke elementen kun je als schrijver of filmmaker gebruiken om een sfeer te creëren, zonder meteen al met expliciete beschrijvingen op de proppen te komen? Dát wilde Patrick ons leren. 

In diezelfde tijd zat Jaap Robben nog op de basisschool, ik weet dus heel zeker dat hij niet bij mij in de klas heeft gezeten. Toch heeft hij in Birk perfect toegepast wat ik destijds geleerd heb. Al op de eerste pagina overkomt je als lezer het beklemmende gevoel dat er iets vreselijks moet zijn gebeurd. Robben schrijft beeldend en heel concreet en gedetailleerd, zonder al te veel bijvoeglijke naamwoorden. Dat was volgens docent Patrick dé manier om lezers echt in een verhaal te trekken. Ze zien het als het ware gebeuren. Ze voelen als het ware wat de mensen in het verhaal voelen. Zoals in dit korte fragment van de allereerste pagina:

Mijn handen lagen stil op tafel. Van binnen trilden ze. Boven het raam klonk het gekras van meeuwen die hun snavel aan de dakgoot scherpten. Ik wist dat ik moest eten van mijn soep, maar meer dan het vastpakken van mijn lepel lukte me niet.

Als je dit leest weet je dat er iets vreselijks is gebeurd. Stapje voor stapje bouwt het verhaal verder op, waarbij de stijl uiterst sober blijft. Doordat er zo weinig invloeden van buiten zijn, voelt alles nog veel beklemmender. Er is geen uitweg, alles ligt vast. 
Moeder en zoon raken steeds meer op elkaar aangewezen, tegelijkertijd speelt er continu de beschuldiging van moeder en het schuldbesef van Mikael: hij heeft vader gedood. Niet letterlijk, maar als Mikael zich aan de voorschriften had gehouden, was er niets gebeurd.
Mikael stopt met zijn schriftelijk onderwijs, moeder probeert hem ook zoveel mogelijk bij andere mensen vandaan te houden. Gaandeweg ontwikkelt zich een pathologisch-symbiotische relatie. Vluchten kan Mikael niet. Fysiek is het wel mogelijk, maar hij is zo ontzettend loyaal aan zijn moeder dat hij zich tot op zekere hoogte met haar identificeert. 
Hij zit zo gevangen in de relatie van wederzijdse psychische en relationele afhankelijkheid dat hij zijn eigen ik grotendeels wegcijfert en daarmee de grip op zijn eigen authenticiteit verliest. Zo iemand vlucht niet. Nooit. Tenzij een ander hem de ogen kan openen en kan helpen. Maar zo iemand is er in dit verhaal niet. 

Parallel aan de relatie tussen moeder en zoon lopen de ontwikkelingen rond de meeuw die Mikael gevangen heeft. Van zijn moeder mag hij dat niet, hij heeft de meeuw dus verstopt in een verlaten vervallen huis op het eiland. De meeuw krijgt een jong en Mikael heeft daar grootse plannen mee. Hij zal het jonge meeuwtje tam maken en het zal altijd bij hem zijn en bij hem blijven, maar het zal ook kunnen vliegen en daarmee iets kunnen dat Mikael zelf niet kan: het meeuwtje zal weg kunnen vliegen en kan daarmee vluchten uit de gedwongen relatie.
Maar net zoals zijn moeder Mikael steeds meer gaat beheersen, overheersen en feitelijk kapot maakt, doet de moedermeeuw dat ook met haar jong. In die zin zet het meeuwenverhaal extra kracht bij in het verhaal over Mikael en zijn moeder.

Het boek zet je op vele manieren aan het denken, een van de dingen waar ik de afgelopen weken erg mee bezig ben geweest is de vraag wat ellende met een kind doet. 
Wat gebeurt er met een kind als het van jongs af aan een aantal basale dingen niet krijgt, ongeacht of het zich daar nou wel of niet van bewust is? Daarbij denk ik aan zaken als gezonde aandacht, vertrouwen, respect, liefde, begrip, grenzen, uitdaging, de mogelijkheid om zich op alle mogelijke gebieden te ontwikkelen: cognitief, sociaal, fysiek, empatisch, en ga zo maar door. 
Wat gebeurt er met zo'n gedepriveerd kind? Hoe ontwikkelt het zich tot volwassene en wordt het net zo'n gemankeerde volwassene en ouder als zijn of haar eigen ouder? Ik ben daar voorlopig nog wel een tijdje mee zoet.

Verder valt het mij op dat ik de laatste tijd veel boeken lees waarin de hoofdpersoon op een of andere wijze in zijn of haar jeugd veel tekort is gekomen. Of misschien ook niet, maar dan heeft zo iemand toch in ieder geval al jong traumatische ervaringen opgedaan. In de meeste gevallen ligt de oorzaak daarvan in een verstoorde relatie met de moeder, soms met de vader. 
Als ik alleen al de boeken zie die we behandeld hebben voor Een perfecte Dag Voor De Literatuur, zijn dat de afgelopen zeven maanden al negen boeken die allemaal latent dan wel evident dit probleem behandelen. Dit waren stuk voor stuk recensieboeken, daarnaast las ik "in mijn vrije tijd" natuurlijk ook nog het een en ander, waardoor de teller nog een stapje hoger kwam. Aangezien al deze boeken recent zijn uitgebracht, vraag ik me dan ook af of dit een trend aan het worden is in de hedendaagse literatuur. 

Mocht dat zo zijn, dan hoop ik maar dat er nog veel meer schrijvers zijn die het zo goed onder woorden kunnen brengen als de Nijmeegse schrijver Jaap Robben. Sinds 2000 schrijft hij gedichten en verhalen voor kinderen en volwassenen. Birk is zijn debuutroman voor volwassenen.

Om tot slot nog eens een beetje jaloers te kunnen proeven aan het vakmanschap waarmee Robben sfeer weet te omschrijven, heb ik zijn boek afgelopen dagen regelmatig nog eens opengeslagen. Totdat mij opeens de opdracht vóór in het boek trof: Voor Patrick. 
Dus toch...? 

(En die drie puntjes zijn volgens Patrick een doodzonde, ik weet het. ;) )

Dit boek las ik in het kader van Een perfecte dag voor de Literatuur.

Lees hier wat andere boekbloggers ervan vonden.